حج‌نامه

حج‌نامه: سفرنامه منظوم حج از مؤلف ناشناخته

اين اثر از سفرنامه‌هاي حج منظوم است و اطلاعاتي از مکه و مدينه، راه جبل (راه زبيده؛ راهي که از نجف اشرف به حرمين مي‌رسيده است) و راه مدينه به شام را در بردارد. سال سفر دانسته نيست و تنها بنا بر بيتي از سفرنامه، مي‌توان حدس زد که زمان ناصرالدين شاه قاجار (حک:۱۲۶۴-۱۳۱۳ق.) انجام پذيرفته است:

(ص۱۰۹)

اشاره مکرر مؤلف به گرماي شديد هوا در حجاز، نشان از فصل تابستان يا اواخر بهار دارد. (ص۱۱۱، ۱۱۳) نام و نشاني از او در سفرنامه نيامده است، اما قرائن موجود در سفرنامه حاکي از ايراني و شيعه بودن اوست. (ص۱۰۱، مقدمه مصحح)

اولين گزارش سفرنامه مربوط به زيارت عتبات عراق، و آخرين گزارش مربوط به شام است و دانسته نيست که آيا ناظم سفرنامه، مقيم عتبات بوده يا نه. سراينده اين سفرنامه از کاظمين راهي حجاز شده و راه جبل را طي کرده و مانند حج‌گزاراني که با کاروان جبل به حج مي‌رفته‌اند، نخست به مکه، و پس از اداي مناسک حج به مدينه رفته است.

سفرنامه در قالب مثنوي و ۷۶۴ بيت است. برخي بيت‌ها و مصرع‌ها در نسخه خطي ناخوانا بوده و مصحح سفرنامه، در نسخه چاپي، به جاي آن‌ها نقطه چين گذاشته است. (ص۱۰۱، مقدمه مصحح) بخش عمده ابيات به مدح پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، اهل بيت_{(علیهم السلام)} و شرح ماجراهاي تاريخي مانند واقعه کربلا و احوال باطني و معنوي ناظم سفرنامه اختصاص يافته است. چند صفحه‌اي نيز به شرح مناسک حج پرداخته، اما گاه ترتيب ميان گزارش مناسک رعايت نشده و پس و پيش شده‌اند.

در اين سفرنامه نيز همچون برخي سفرنامه‌هاي عهد قاجاري، از سختي راه جبل، گلايه شده است. به گزارش سفرنامه، امير جبل، جمالان و عکامان با مسافران بدرفتاري کرده و به باجگيري و زياده‌طلبي پرداخته‌اند. (ص۱۰۶-۱۰۷)

تاريخ ورود مؤلف به مکه معلوم نيست، اما او تا بيست و پنجم ذي‌حجه در آن‌جا بوده است. (ص۱۱۶) او در حين گزارش مناسک، از محمل شامي و مصري که در مکه ديده، ياد کرده است. (ص۱۱۰) گزارش مؤلف از قبرستان ابوطالب مکه و زيارت مزار حضرت خديجه، ابوطالب و عبدالمطلب با مدح آن بزرگان همراه شده و مشخصات چنداني از ظاهر بناها و بارگاه‌هاي آن‌ها به دست نداده است. محل تولد پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، خانه ابوطالب و خانه حضرت خديجه که تولدگاه حضرت فاطمه نيز بوده، از زياتگاه‌هاي مکه بوده است. (ص۱۱۳-۱۱۶) او خانه محل تولد پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} را داراي حياطي با يک چاه و اتاقي بزرگ که محل نشستن عبدالمطلب بوده، وصف کرده و همچنين اتاقي ديگر متعلق به حضرت آمنه، مادر پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} با قبه‌اي در ميان که پرده‌اي مخملين و زَردوخت پيرامونش بوده است. خانه حضرت خديجه، صحني سنگفرش از مرمر داشته و در يکي از اتاق‌هايش، قبه‌اي در محل تولد حضرت فاطمه_{(علیها السلام)} نهاده بودند. مؤلف از اتاقي ديگر ياد کرده که عبادتگاه پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} بوده است. (ص۱۱۵-۱۱۶)

از قرائن مي‌توان حدس زد که حرکت مؤلف، از مکه به مدينه، از راه فُرع بوده است. راه ديگر مکه به مدينه در موازات اين راه، به راه سلطاني مشهور بوده که کاروان شام از آن راه به مدينه مي‌رفته و کوتاه‌تر از راه فرع بوده است. راه فرع، طولاني‌تر و در عوض، سرسبزي بيشتري داشته و در کنار آن چند روستاي شيعه‌نشين وجود داشته که مؤلف، همچون برخي سفرنامه‌نويسان ديگر^[۱]، به هر دو اشاره کرده است:

(ص۱۱۶)

از مسجدالنبي جز اطلاعاتي اندک از مزار پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} و حضرت فاطمه_{(علیها السلام)} که در ديگر سفرنامه‌هاي معاصر نيز آمده است و مدح و ثناي آن‌ها، گزارشي موجود نيست. (ص۱۱۷-۱۱۹) مؤلف براي زيارت بارگاه امامان معصوم شيعه_{(علیهم السلام)} در بقيع، مجبور شده است مانند ديگر ايرانيان آن روزگار به خادمان اهل سنت بارگاه، پول بپردازد.^[۲] (ص۱۱۹) او از قبر منسوب به حضرت فاطمه_{(علیها السلام)} در اين بارگاه و نيز قبور برخي بزرگان صدر اسلام و فرزندان پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} در بقيع ياد کرده است. (ص۱۱۹-۱۲۲) چند صفحه از سفرنامه نيز به بهانه زيارت احد، به نقل ماجراي جنگ احد و شهادت حمزه، عموي پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} اختصاص يافته، بي‌آن‌که اطلاعاتي از مزار او به دست داده شود. (ص۱۲۲-۱۲۶)

مؤلف، مدينه را به قصد شامات، با کاروان شامي، ترک کرده و از رفاه و آسايش اين سفر سخن گفته است. (ص۱۲۷-۱۲۸) او چند منزل از منازل راه مدينه به شام، مانند مدائن صالح و معان را معرفي کرده است. (ص۱۲۸-۱۲۹) بقيه ابيات سفرنامه که اندک‌اند، به شرح زيارت مرقد حضرت زينب_{(علیها السلام)}، دختر حضرت علي_{(علیه السلام)} پرداخته‌اند. (ص۱۳۱-۱۳۲)

از اين سفرنامه يک نسخه خطي در کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، با شماره ۸۶۴۸ نگهداري مي‌شود که رضا مختاري آن را در ۳۱ صفحه وزيري، همراه با مقدمه‌اي دو صفحه‌اي، در مجله ميقات چاپ کرده است.^[۳] همين تصحيح، با مقدمه‌اي چهار صفحه‌اي از رسول جعفريان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري، با ۳۴ صفحه وزيري چاپ شده است.^[۴]

منابع

پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.

[۱]. براي نمونه: پنجاه سفرنامه، ج۶، ص۲۶۸، «سفرنامه حج ملا ابراهيم کازروني».

[۲]. مقايسه کنيد با: پنجاه سفرنامه، ج۲، ص۵۸۷-۵۸۸، «سفرنامه مکه مولف ناشناخته سال ۱۲۸۸ق.».

[۳]. ميقات حج، ش۶۳، ص۱۰۰-۱۳۲، «حج‌نامه».

[۴]. پنجاه سفرنامه، ج۶، ص۱۴۵-۱۷۸.