حج‌نامه

حج‌نامه: سفرنامه حج، نوشته سليم خان تکابي

گزارش سفر حج سال ۱۳۱۰ق./ ۱۲۷۲ش. در عهد ناصرالدين شاه قاجار (حک:۱۲۶۴-۱۳۱۳ق.) از تيکان‌تپه (تکاب فعلي واقع در آذربايجان غربي) که از راه شمال ايران انجام پذيرفته و اطلاعاتي از اين مسير، که از راه‌هاي مردمان کردستان و آذربايجان به عثماني و نيز يکي از مسيرهاي حج آنان بوده، به دست داده است.

اطلاعي از سال تولد و شرح حال و آثار سليم خان تکابي، نويسنده سفرنامه، در دست نيست؛ جز آن‌که بنا بر متن سفرنامه، او کُرد و از خوانين سرشناس غرب آذربايجان و ساکن تيکان‌تپه و شخصي متموّل بوده است. بنا بر برخي گزارش‌ها، او به سال ۱۳۲۶ق. درگذشته است.^[۱] نثر سفرنامه و اشعار او در متن سفرنامه، نشان از فضل و طبع شعری او دارد. او در مسير خود، به تبريز رفته و از مظفرالدين شاه قاجار که آن زمان وليعهد ايران بوده، اجازه سفر گرفته و وليعهد، همان‌جا بدو لقب خاني و درجه سرتيپي داده و سفارشنامه‌اي خطاب به سفيرکبير ايران در استانبول برايش نوشته است. (ص۲۸-۲۹)

در پايان، نسخه خطي سفرنامه که به دستور عبدالرحمن بيک، برادر نويسنده، در ۱۳۲۶ق. کتابت گشته، از سليم خان با صفت «مرحوم» ياد شده و از اين مي‌توان دريافت که او پيش از اين سال، مرده است. سليم خان بر مذهب شافعي بوده و از سفرنامه او اعتقاد و اهتمامش به آموزه‌هايي مانند شفاعت و زيارت و علاقه‌اش به اهل بيت پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} به خوبي آشکار است. او انگيزه خود را از نوشتن سفرنامه، ثبت احکام و مناسک و آداب و ادعيه حج و وقايع راه و سياحت شهرها معرفي کرده است. (ص۲۱-۲۲)

از اطلاعات ويژه سفرنامه، ماجراي شيوع بيماري وبا در مکه در اين سال است که تلفات سنگيني داشته و موجب شده است نويسنده نتواند آن‌گونه که خواسته از اماکن زيارتي و ديدني اين شهر گزارش ثبت کند. (ص۱۰۳-۱۰۷)

آغاز سفر، روز سوم شعبان ۱۳۱۰ق./ اول اسفند ۱۲۷۱ش. بوده (ص۲۲) و سليم خان، پس از اداي مناسک حج و زيارت مدينه، در بيست و هشت ربيع الثاني ۱۳۱۱ق./ هفده آبان ۱۲۷۲ش. به وطن خويش بازگشته است. (ص۱۳۷) او هفت روز پس از حرکت از تيکان‌تپه، به تبريز رسيده و شانزده روز در اين شهر مانده. (ص۲۵، ۲۹) سپس از مرند، نخجوان، ايروان گذشته و در قصبه‌اي به نام آغصتفه (ص۳۱-۳۷) سوار قطار شده و به شهرهاي تفليس و باطوم رسيده است. در باطوم سوار کشتي شده و در درياي سياه، پس از توقف در چند بندر، در استانبول از کشتي پياده شده. پس از توقف چند روزه و سياحت در اين شهر، باري ديگر سوار کشتي شده و به اسکندريه، و به قصد سياحت و زيارت، به قاهره رفته و آن‌گاه با قطار به بندر سوئز آمده و از طريق کانال سوئز وارد درياي سرخ شده و به بندر ينبع رسيده است. در بندر ينبع، با شتر به مدينه رفته و پس از چند روز زيارت اماکن مقدس اين شهر، به مکه رفته است.

سليم خان در بازگشت، به جده آمده و از آن‌جا با کشتي به بيروت و سپس از راه خشکي به حلب رسيده و از غرب کشور عراق فعلي، وارد اين کشور شده و به موصل رفته و سپس به سردشت ايران رسيده و از آن‌جا به تيکان‌تپه بازگشته است. (نک: ص۳۷-۱۳۸)

سليم خان گزارش‌هايي را از وضعيت حج‌گزاران کُرد به دست داده است. بنا بر گزارش‌هاي او، کُردها مزوران و مطوفان کُرد داشته‌اند. او از مزور و مطوف با عنوان «دليل» (راهنما) ياد کرده است. (ص۸۸، ۹۶، ۱۰۰و ۱۱۱)

توجه نويسنده در اين سفرنامه بيشتر معطوف بر خود حج و زيارت بوده و بسياري از صفحات سفرنامه، به ذکر دعا و زيارتنامه و چگونگي زيارت مزار بزرگان ديني اختصاص يافته و بدين رو اطلاعات چنداني درباره وضعيت ظاهري اماکن و آثار مذهبي به دست داده نشده است. (ص۶۶-۷۰)

قرنطينه از مشکلات اين سفر بوده و سليم خان و همراهانش، رنجي بسيار در قرنطينه برده‌اند و به سبب شيوع و تلفات سنگين وبا در مکه، سختگيري مأموران قرنطينه بيشتر بوده است. سليم خان در قرنطينه طور سينا ۲۱ روز معطل شده است. سختي شرايط قرنطينه و مدت آن، حجاج را واداشته تا شکايتي به سلطان عثماني تلگراف کنند که پس از چند روز پاسخ آن آمده و مدير قرنطينه از کار برکنار، و به مرکز فراخوانده شده است. (ص۱۲۱-۱۲۲) سليم خان در بيروت نيز هجده روز قرنطينه بوده است. (ص۱۲۴-۱۲۷)

گزارش‌هاي سفرنامه از اماکن زيارتي و ديدني مدينه نسبت به مکه مفصل‌تر است. سليم خان روز چهاردهم ذي‌قعده وارد اين شهر شده و روز بعد به زيارت مسجدالنبي رفته است. (ص۶۶) در مسجدالنبي، به عنوان خادم افتخاري، همراه شيخ الحرم و شيخ فراشان حرم وارد حجره مبارک پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} شده و آن را زيارت و در روشن کردن چراغ‌ها که از وظايف خادمان بوده، به آنان کمک کرده است. (ص۷۸-۷۹) او پس از آن‌که از سوي شيخ الحرم به سمت خادم افتخاري نايل شده، يکي از کُردها را به نام حاجي رسول، که مقيم حجاز بوده، نايب خويش قرار داده است. (ص۷۸)

گزارش‌هاي سفرنامه از محله‌هاي مدينه، از اطلاعات ويژه سفرنامه است. هشت محله براي مدينه بر شمرده شده: ابن الحسين که محله اشراف بوده، اغوات که به ظاهر محل اقامت خادمان خواجه حرم بوده، شونه، ابن سعيد، طوال، باب النبي، نورا و ساحه. (ص۸۲)

بقيع و اُحد از اماکني بوده که سليم، با توجهي خاص، زيارت کرده است. او از وجود بقعه‌هاي مزار اهل بيت و مشاهير صدر اسلام در بقيع خبر داده است. سليم خان چند بار به بقيع رفته و نخست به زيارت قبر عثمان بن عفان رفته که در گوشه بقيع بوده است و سپس ابراهيم بن رسول الله، قبر منسوب به حضرت فاطمه_{(علیها السلام)}، عموي پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، عباس، و سپس امامان چهارگانه شيعه و بزرگان ديگر را زيارت کرده است. (ص۷۳، ۷۸)

درباره اُحد و بارگاه حمزه عموي پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} و زيارت آن (ص۷۷) و قبّة الثنايا٭ گزارشي مختصر آمده است. (ص۷۸)

سليم خان از مدينه تا مکه ۱۱ روز در راه بوده (ص۸۷) و ۲۴ روز در مکه مانده است. (نک: ص۱۱۹) بيشتر مطالب او از اين شهر، مربوط به مناسک، آداب و ادعيه حج است. او به سبب شيوع وبا در مکه نتوانسته است آن‌گونه که مي‌خواسته از شهر مکه گزارش ارائه کند (نک: ص۱۱۱)؛ اما گزارش‌هاي مربوط به شيوع بيماري وبا در اين سال که بنا بر آن، ۰۰۰/۲۵۰ نفر از حج‌گزاران و مردم شهر را تلف کرده است (ص۱۰۷)، از ارزش تاريخي برخوردار است. شمار حجاج، ۰۰۰/۸۵۰ نفر بوده است. (ص۹۹) همراهان سليم خان نيز به وبا دچار گشته و بيش از سي نفر از حجاج کُرد، از جمله دايي‌اش، گنجعلي بيک، درگذشته‌اند. (ص۱۰۶-۱۰۷) او شعري در رثاي دايي خويش سروده که در سفرنامه آورده است:

(ص۱۰۸-۱۰۹)

معرفي مسجدالحرام با ذکر تاريخچه‌اي از آن از آغاز خلقت آدم چند صفحه‌اي از سفرنامه را در برگرفته است. (ص۱۱۲-۱۱۸) به احتمال، اين اطلاعات پس از بازگشت با استفاده از منابع مکتوب تاريخ مکه بر سفرنامه افزوده شده هرچند برخي اطلاعات آن نادرست است از جمله تاريخ برخي بازسازي‌هاي مسجدالحرام در دوره عباسي. (نک: ص۱۱۶-۱۱۷)

اين سفرنامه بر اساس نسخه‌اي خطي موجود در کتابخانه آيت‌الله گلپايگاني به شماره ۴۱۳۲۶ به کوشش رسول جعفريان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري^[۲]، نشر علم تهران، سال ۱۳۸۹ش. و در ۱۱۷ صفحه وزيري همراه با مقدمه‌اي يازده صفحه‌اي از مصحح، تصحيح و چاپ شده است.

منابع

پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.

[۱]. کتاب شناسي حج و زيارت، ص۲۰۹.

[۲]. ج۶، ص۹-۱۳۸.