تذكرة الطريق: سفرنامه حج فارسي، نوشته محمد عبدالحسين كربلايي كرناتكي هندي (زنده در ۱۲۴۲ق.)
نام كامل اين سفرنامه، تذكرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق است. سفرنامه با شيوه روزشمار، رخدادهاي سفر حج را كه از كربلا آغاز شده و به همان جا پايان يافته و از بيست و ششم شوال ۱۲۳۰ق. تا شانزدهم جمادي الاولي ۱۲۳۲ق. به درازا انجاميده، آورده است. (ص۱۵-۱۶) اين سفرنامه تصويري از وضعيت راه جبل (راه جنوب عراق به حرمين كه از نجد ميگذشته است) و ناامنيها و خطرهاي آن براي حجگزاران را و نيز آگاهيهايي تاريخي از درگيريهاي وهابيان با حكومت مصر در حجاز در سده سيزدهم ق. به دست ميدهد.
حافظ محمد عبدالحسين بن محمد عبدالهادي جعفري طياري كربلايي هندي
[۱] از خاندانهاي اميرالامرائي يا «نواب»هاي هند است كه در كرناتك، منطقهاي در جنوب هند با مركزيت شهر آركات، حكومت (۱۲۷۲-۱۱۰۲ق.) ميكردهاند. اين خاندان، شيعه بوده و به قوم نوائط كه از عراق به هند مهاجرت كردند، تعلق داشته است.
[۲] از برجستهترين افراد اين خاندان، محمد علي والاجاه، جد نويسنده، بوده كه چهل سال حكومت كرده است.
[۳] محمد علي والاجاه اوقافي براي حرمين داشته كه بخشي از آن تا زمانه نويسنده باقي بوده است. (ص۲۰۰) نسب مادري نويسنده سفرنامه به سيد علي خان مدني شيرازي
[۴]، مؤلف رياض السالكين در شرح صحيفه سجاديه ميرسد. (ص۳۶) او تولد خود را روز دهم جمادي الاولي نوشته؛ اما سال آن را مشخص نكرده است. (ص۱۳۴) از سال وفات او نيز گزارشي در دست نيست؛ اما به سال ۱۲۴۲ق. زنده بوده
[۵] و در كربلا ميزيسته است. (ص۱۳، ۳۶) بدين رو، گزارش سفر او از كربلا آغاز شده و به آن پايان يافته است. در مقدمه، بدون يادكرد تاريخ، از مهاجرت خود همراه خانواده و مادرش از هند به كربلا سخن گفته است. (ص۳۶) جز سفرنامه حج، آثاري ديگر در موضوعاتي مانند زندگي امامان معصوم: به او نسبت دادهاند.
[۶]زبان سفرنامه، فارسي روان و در پرتو لهجه هندي است. برخي واژههاي فارسي موجود در سفرنامه وگونه كاربرد آنها، در فارسي رواج ندارد. (ص۱۸) در آغاز هر بخش از كتاب، اشعاري از نويسنده آمده كه ضمن اشاره به زمان، فشرده موضوع آن بخش را بازگفته است. عناوين اصلي و فرعي سفرنامه از مصححان آن است.
انگيزه نويسنده به گفته او (ص۳۳-۳۵) و بر پايه نام كتاب، شرح دشواريهاي مسير حج است. او در اين سفر مسيري سخت و دراز را پيموده و به حج آن سال نرسيده و ناچار يك سال در حرمين مانده تا سال بعد حج بگزارد. زمانه نويسنده، مصادف با دولت اول وهابيان بوده و سفر وي در اواخر عمر اين دولت و در آستانه سقوط آن به دست نيروهاي محمد علي پاشا، بنيانگذار سلسله خديوان مصر (حك: ۱۲۲۰-۱۲۶۴ق.) و پسرش ابراهيم پاشا (م,۱۲۶۵ق.) صورت پذيرفته است. (ص۱۴۷،۱۸۴-۱۸۹) بر پايه گزارشهاي نويسنده از رخدادها و مقابلههاي محمد علي پاشا و عبدالله بن سعود (م.۱۲۳۴ق.) حكومت مصر با بهرهگيري از ضعف وهابيان، به قشونكشي و تصرف برخي مناطق حجاز، از جمله شهرهاي پيرامون مدينه، پرداخت. گمان ميرود اين درگيريها موجب غفلت حاكمان وهابي از امور ديگر، از جمله نظارت بر حج، شده و كارگزاران حج با طيب خاطر به غارت و چپاول و زورگويي به حاجيان ميپرداختهاند. عامل اصلي تأخير حج نويسنده و همراهانش نيز رفتار مبارك وهابي، كارگزار عبدالله بن سعود، بوده (ص۵۳) كه با توبيخ امير وهابي روبهرو شده است. (ص۷۸)
كتاب يك مقدمه (ص۳۳-۳۷)، يك خاتمه (ص۲۴۷-۲۵۲)و پنج زمان (بخش) دارد كه عبارتند از: از كربلا تا سرزمين وهابي (ص۳۹-۵۸)، در اسارت مبارك وهابي تا ورود به مدينه (ص۵۹-۱۲۲)، اقامت چند ماهه در مدينه (ص۱۲۳-۱۹۵)، از اقامت در مكه تا بازگشت به بصره (ص۱۹۷-۲۳۶) و از بصره تا كربلا. (ص۲۳۷-۲۴۵)
نويسنده به ثبت تاريخها بسيار علاقه داشته است. وي براي هر روز از سفر خود دستكم يك يا دو خط گزارش به دست داده و هيچ روزي را از قلم نينداخته است. توجه به تقويم تاريخي شيعه، عيدهايي مانند ۱۸ ذيحجه روز جلوس مبارك مرتضوي۷ بر مسند خلافت (ص۷۳) و وفيات اهل بيت و بزرگان دين، تاريخ و سالگرد برخي رويدادهاي روزگار پيامبر۹ و امامان از ويژگيهاي سفرنامه است. براي نمونه، ميتوان از روز بيعت مأمون با امام رضا۷ يا شهادت جناب مسلم وكوچ امام حسين۷ از مكه به كربلا ياد كرد. (ص۶۸) تقويم عبادي نيز در نظر نويسنده جاي داشته و ايام روزهداري و عبادات ويژه ايام خاص كه گويا بيشتر از زادالمعاد علامه مجلسي گزارش شده (ص۱۶۸)، مغفول نمانده است. نويسنده در اين ميان، تاريخ و سالگرد وفات برخي از خويشان و روز تولد خود و تاريخ وفات همسرش را نيز ياد كرده است.
مهمترين نكته در تاريخگذاريهاي اين سفرنامه، اشاره به دوگونه تاريخ قمري است كه در آغاز هر ماه بيان شده است. از اين دو، يكي مبدأ هجرت پيامبر۹ است و ديگري جلوس مرتضوي يعني نشستن امام علي۷ بر مسند خلافت در نخستين ماه سال ۳۶ق. (ص۳۳)
برخي آگاهيهاي سفرنامه به لحاظ تاريخي شايان توجه بيشتر است. بخش عمده اين آگاهيها مربوط به دولت اول وهابيان است كه در آستانه سقوط قرار داشته است؛ يعني حدود دو سه سال پيش از حمله ابراهيم پاشا به آنها. نويسنده با وهابيان و نيز نيروهاي مصري ديدارها و گفتوگوهايي داشته و به ابراهيم پاشا هدايايي تقديم كرده است. (ص۱۹۱)
برخي از گزارشهاي جزئي اما مهم كتاب از اين قرارند: آمدن برخي اميران و شاهزادگان ايراني به حج (براي نمونه: ص۲۲۶، ۲۳۱)، نامه شاهزاده محمد علي ميرزا ملقب به دولتشاه به عبدالله بن سعود براي مراعات حال حاجيان ايراني (ص۹۸)، مشكلات و چگونگي و نظام حجگزاري آن روزگار به ويژه از راه جبل، رفتار قبايل ميان راه با حاجيان، نام مناطق ميان راه، مبالغي كه قبايل از مسافران براي عبور از سرزمين خود ميگرفتهاند، وضعيت رفاهي و بهداشتي حاجيان. در آن دوره راه شام هم رونق داشته؛ اما راه جبل و بصره و نجد بيشتر مورد استفاده حاجيان بود و عربهاي بنوحرب، شمر و عنيزه ساكن در مسير، حاجيان را غارت ميكردند كه در بسياري از سفرنامههاي معاصر اين اثر نيز از آن سخن رفته است.
[۷]نويسنده در برخي گزارشهاي خود، به جغرافيا و آداب و رسمهاي مذهبي مناطق و مكانها پرداخته است. او اهل لحسا را شيعه خوانده (ص۲۳۱) و از شيعيان مدينه ياد كرده (ص۱۲۶) و اهل بريده را نكوهيده است كه روز عاشورا را جشن ميگرفتهاند، با اين پندار كه پيامبر۹ در اين روز در جنگي پيروز شده است. (ص۸۶) از ديگر گزارشهاي سفرنامه، بيان تعصب و بدرفتاري وهابيان در برخورد با ايرانيان و شيعيان است كه گاه موجب شده است ايشان در انجام دادن آداب و مناسك خود، تقيه كنند. (براي نمونه: ص۸۴)
آگاهيهاي سفرنامه در باره شهرهاي محل اقامت نويسنده در طول سفر اندك است. او حتي از شهر مدينه نيز كه زماني دراز در آن مانده، آگاهي چندان به دست نميدهد و تنها به وصف مسجدالنبي۹ و بابها (ص۱۲۹) و ستونهاي آن ميپردازد. با اين حال، گزارشهاي وي براي بررسي تاريخ اجتماعي حجاز سودمند است و آگاهيهايي در باره باديه و مسيرها و شيوه حركت كاروانها، وسايل سفر مانند چارپايان و كجاوه و انواع آن، مشكل كمآبي و چگونگي فراهم كردن آب، تجارت و خريد و فروش، و بسياري موضوعات همانند به دست ميدهد.
چاپها: نسخه خطي اين كتاب در كتابخانه برلين با شماره ۳۵۹ نگهداري ميشود. رسول جعفريان و اسراء دوغان اين نسخه را تصحيح و در نشر تاريخنگار قم به سال ۱۳۸۶ش. با قطع وزيري و ۲۶۴ صفحه چاپ كردهاند. مصححان مقدمهاي مفصل بر كتاب نگاشته و نويسنده و سفرنامه او را معرفي نمودهاند.
منابع
اعيان الشيعه: سيد محسن الامين (م,۱۳۷۱ق.)، به كوشش حسن الامين، بيروت، دار التعارف؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي: زير نظر بجنوردي، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش؛ الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقا بزرگ تهراني (م,۱۳۸۹ق.)، بيروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق؛ رياض السالكين: علي خان الحسني المدني (م,۱۱۲۰ق.)، به كوشش الحسيني، قم، نشر اسلامي، ۱۴۰۹ق.
اسراء دوغان
[۱]. الذريعه، ج۴، ص۳۹؛ اعيان الشيعه، ج۹، ص۳۸۰.
[۲]. دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج۱، ص۲۹۶.
[۳]. دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج۱، ص۲۹۷.
[۴]. الذريعه، ج۱، ص۴۵۰؛ رياض السالكين، ج۱، ص۲.
[۵]. نك: الذريعه، ج۲، ص۴۵۸.
[۶]. الذريعه، ج۲، ص۴۵۸؛ ج۱۲، ص۱۱؛ ج۱۵، ص۳۵۱.
[۷]. براي نمونه، نك: پنجاه سفرنامه، ج۵، ص۴۰۹-۴۱۱، ۴۱۳؛ ج۸، ص۴۷.