التاريخ الامين... : از كتابهاي تاريخي در باره مدينه، نوشته عبدالعزيز مدني (معاصر)
اين كتاب، كه نام كامل آن التاريخ الأمين لمدينة سيّد المرسلين است، يك دوره تاريخ مدينه و آگاهيهايي از مكانها و مناطق اين شهر را دربر دارد. كتاب از اندك آثار تاريخي است كه با صبغه شيعي نوشته شده و مؤلف با تكيه بر گزارشهاي تاريخي كوشيده است نقش اهل بيت پيامبر۹ در تاريخ مدينه را ترسيم نمايد. ميتوان گفت كه التاريخ الامين پاسخي به برخي كمبودهاي متون تاريخ مدينه در ميان اهل سنت است. اين متون از نقش امامان معصوم: در تحولات سياسي و اجتماعي مدينه، اندك سخن گفته و حتي در گزارش غزوههاي نبوي۹ از سهم امام علي۷ در پيروزيهاي مسلمانان ياد نكردهاند.
عبدالعزيز مدني زاده ۱۳۸۳ق. در مدينه، روحاني شيعه عربستاني ساكن قم، تحصيلات خود را در أحساء عربستان و سپس دمشق آغاز كرده و در حوزه علميه قم پي گرفته است.
[۱] از او چند اثر ديگر از جمله فجر الاسلام في تاريخ مكة و المشاعر الحرام (قم، ۱۴۲۵ق.) چاپ شده است.
مدني در تأليف التاريخ الامين، بيشتر به منابع و مصادر شيعي استناد كرده و در بسياري از گزارشهاي تاريخي، از منابع متأخر و بيش از آنكه از منابع كهن بهره جويد، از تراجم و متون حديثي سود برده است. دو كتاب تاريخ المدينة المنوره ابن شبه (ص۶۸) و وفاء الوفاء سمهودي (ص۱۱۲، ۲۴۲) از منابع كهن تاريخ مدينه هستند كه نويسنده گاه بدانها استناد كرده است. عمده منابع ديگر، بحارالانوار مجلسي (ص۴۰، ۴۷)، شرح نهج البلاغه ابن ابيالحديد (ص۵۲، ۵۶) و اعيان الشيعه محسن امين (ص۵۵، ۸۰) است. از ديگر منابع او، مصادر تاريخي مانند تاريخ مسعودي (ص۲۶۲) و الكامل ابن اثير (ص۱۹۴، ۲۵۵) است. استناد به منابع غير مرتبط مانند استناد قصيده مدحيه فرزدق در منقبت امام علي بن الحسين۷ به حياة الحيوان دميري
[۲] از كاستيهاي اين كتاب است. (ص۲۵۷-۲۵۸)
در منابع اهل سنت، بيشتر در شرح و تحليل تاريخ و تحولات سياسي و اجتماعي مدينه، تنها بر شخصيت و سيره پيامبر گرامي۹ تأكيد شده و از مكانها و آثار تاريخي ويژه مدينه كه با ايشان مرتبط بوده، گفتوگو شده و از ديگر آثار كمتر سخن رفته است. از جمله، تنها چاههايي كه پيامبر۹ از آنها آب نوشيده يا وضو گرفته و مساجدي كه در آن نماز خوانده، معرفي گشتهاند. در التاريخ الامين حضرت علي۷ محور اين گزارشها قرار گرفته و همه موضوعات از جمله جايها و غزوهها به فراخور نسبت با حضرت علي۷ بررسي شدهاند. (ص۱۲۴، ۱۲۶، ۱۴۰، ۳۸۶-۳۹۲)
مطالب كتاب در ۱۰ باب تنظيم شده است. در آغاز كتاب، پس از اشاره به نامهاي مدينه، تحقيقي اجمالي در باره موقعيت جغرافيايي مدينه و كوهها، واديها و چاههاي معروف آن صورت گرفته است. (ص۱۳-۳۲) از مباحث ويژه كتاب، گسترش علوم و معارف اسلامي در مدينه بر اثر تلاش اهل بيت: است. معرفي فشرده دانشهاي هر يك از امامان معصوم: ساكن مدينه و گزارشهايي از مرجعيت علمي و مشروعيت مقام آن بزرگواران، در اين مبحث ارائه شده كه پشتوانه نويسنده، بيشتر اعيان الشيعه محسن امين بوده است. (ص۳۳۱-۳۳۸)
از موضوعات مهم كتاب، محل دفن بزرگان آغاز اسلام است كه بخشي از آن به دفن شدگان در بقيع اختصاص يافته است. (ص۳۵۶-۳۶۸) برخي از گزارشهاي تاريخي مانند روايت دفن پيامبر۹ در خانه عايشه نيز در اين ميان نقد شده (ص۳۵۰-۳۵۳) و نويسنده با ذكر مستنداتي، خانه حضرت فاطمه۳ را مدفن ايشان دانسته است. (ص۳۵۳-۳۵۶)
چشمههاي مدينه از ديگر موضوعات كتاب هستند كه برخي از آنها مانند عين امام علي۷ (ص۳۳) و عين فدك (ص۳۵) به ندرت در منابع اهل سنت ياد شدهاند. نظرگاه نويسنده در بررسي مناطق و مكانها و آباديهاي مدينه، گاه كلامي است. او در اين جا از رويداد فدك و نقدهاي پيرامون آن و استدلالهاي قرآني حضرت فاطمه۳ در باب مالكيت فدك سخن گفته است. (ص۴۷-۵۱)
از مباحث كتاب، تركيب جمعيت و ساكنان مدينه است. نويسنده در اين جا از نخاوله*، طايفهاي شيعي، و تاريخ سكونت آنها در مدينه ياد كرده است. اين نام به پيشه آنان اشاره دارد كه پرورش نخل و كار در نخلستانهاي مدينه بوده و اهميت اين پيشه را در معيشت آنان نشان ميدهد. نويسنده مدعي است نخاوله از شهروندان اصيل مدينه هستند و به انصار نسب ميبرند. (ص۷۹) نويسنده از شخصي كه او را موثق ميشمارد، گزارش كرده كه نَسَب نخاوله به طور كامل در سندي كهن نزد يكي از افراد خاندان نگهداري ميشود. (ص۸۰) او به نقل از جعفر خليلي، بررسي بوركهارت سوييسي را در باره اين طايفه آورده كه بر پايه آن، نخاوله قومي اصيل و دلير بودهاند كه در باغهاي متعلق به امام حسن۷ كار ميكردند و بسياري از كشاورزان مدينه از آنان هستند. (ص۷۹) نخاوله بعدها با قبيله حرب همپيمان شدند و بر ضد تركهاي عثماني جنگيدند. قبيلههاي گوناگون كوچكتري از اين قبيله ريشه گرفتهاند. مردم نخاوله بيشتر در عوالي و منطقه قبا سكونت داشتند (ص۸۰) و شخصيتهاي اجتماعي، سياسي و علمي برجستهاي از آنان برخاستند، از جمله محمد علي هاجوج، محمد علي عمروي، عطية بن حسين بن ناجي، عبدالهادي يوسف، حيدر محسن، حسين بن موسي، محمد حمزاوي، صالح محمد جدعان، موسي ابوعيفه، صالح ابومحسن و محسن الإساود. (ص۸۰-۸۳)
نويسنده نبردها و غزوههاي رخ داده در مدينه را از يكديگر جدا كرده؛ زيرا در باور وي، جنگهاي روزگار جاهليت ميان يهود و اوس و خزرج بوده و غزوهها و جنگهاي پيامبر۹ با انگيزهاي متفاوت و براي تبليغ دين و گسترش اسلام رخ داده است. (ص۱۰۷-۲۲۳)كوشش نويسنده در بازخواني غزوات، بيشتر با هدف نشان دادن دليري و فداكاري حضرت علي۷ در مبارزه بر ضد مشركان و دفاع از پيامبر گرامي۹ است.
وضعيت مدينه در روزگار امويان، عباسيان، عثمانيان و شرفاي حجاز در باب پنجم بررسي شده است. به گفته نويسنده، در روزگار امويان، تعارضي سخت ميان فرهنگ اهل بيت: و سياست اموي در مدينه جريان داشت و بنياميه در مبارزه با اهل بيت: و پيشگيري از گسترش فرهنگ علوي ميكوشيدند. رخداد كربلا و حتي رويداد حره كه بسياري از صحابه و دوستاران اهل بيت: در آن كشته شدند، در قلمرو همين سياست ميگنجد. (ص۲۴۷-۲۶۰)
در پايان كتاب، در هفت بخش، تصاويري از مقابر بقيع، مساجد مدينه، بارگاهها و زيارتگاهها، چشمهها، چاهها، خانهها، بازار و جز آن آمده است. (ص۴۷۷-۵۴۳)
كتاب التاريخ الامين به سال ۱۴۱۸ق. با ۵۶۳ صفحه وزيري در انتشارات امين قم چاپ شده است.
منابع
حياة الحيوان الكبري: الدميري (م,۸۰۸ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۴ق.
علي احمدي ميرآقا
[۲]. حياة الحيوان، ج۱، ص۲۰.