تاج المفرق في تحلية علماء المشرق

كتاب تاج المفرق في تحلية علماء المشرق از منابع و سفرنامه‌هاي مغربي و اندلسي قرن هشتم ق. است. «تاج المفرق» به معناي تاج سر است. نويسنده در اين سفرنامه، ديده‌هايش را يادداشت كرده و شرح ديدارش با دانشوران اسلامي در شهرهاي مختلف را بازگو نموده و از مباحثات علمي با آنان گزارش داده است.

ابوالبقاء خالد بن عيسي بَلْوي/بَلَوي فقيه و قاضي[۱] از قبيله بَلويين اندلس است كه از طائفه قُضاعه يمن منشعب شده است.[۲] او در قَتوريه/قَنتوريه از مناطق مُريه اندلس در سال ۷۱۳ق. زاده شد.[۳] گويا در جواني به سال ۷۳۶ق. به سفر پرداخت. از پدرش كه قاضي قتوريه بود، دانش‌هاي مختلف را فراگرفت. سپس به غَرناطه رفت و از دانشوران آن جا و آن گاه از محدثان فاس علوم مختلف را آموخت و به قتوريه بازگشت. بيشتر رواياتش را از جد مادري‌اش عبدالمنعم سماك و ابواسحق بن جابر دريافت نموده است. نيز مشايخ متعدد در شهرهاي اندلس، تونس، قاهره و اسكندريه داشت. (ص۲۶-۲۷) در تونس مدتي نويسنده و كاتب امير بود. (ص۴۳) پس از بازگشت به اندلس، از مشاهير علم و فقه و ادب به شمار مي‌رفت (ص۲۷) و از اين رو، قاضي قتوريه گشت. سپس قضاوت برشانه، از شهرهاي اندلس، را عهده دار شد. برخي سال وفاتش را ۷۶۵ق. دانسته‌اند كه گويا صحيح نيست؛ زيرا خالد بلوي نگارش سفرنامه را در روز آخر ربيع الاول ۷۶۷ق. به پايان رسانده و از سويي، ابن خطيب كه كتابش را در ۷۸۰ق. نگاشته، با عبارت «رحمة الله عليه» از او ياد كرده است. بنا بر اين، وي مي‌بايست در ميانه اين دو تاريخ رحلت كرده باشد.[۴]

از مشاهير خاندان بَلْوي اندلس، از ابومحمد بلوي طَرطُوشي صاحب كتاب الشفاء في الطب، اديب مشهور ابويحيي بلوي غَرناطي، ابوالحسن علي بلوي (م,۲۲۳ق.)، و ابومحمد عبدالمحمد بلوي (م.۶۱۹ق.) مي‌توان ياد كرد.[۵] از خانواده خالد بن عيسي بلوي، برادرش قاضي محمد بن عيسي بلوي و نواده‌اش قاضي علي بن احمد بن خالد شناخته شده هستند.[۶] علي بن احمد با كوشش فراوان به نسخه‌پردازي همين رحله پرداخت و در نگهداري آن كوشيد.[۷]

خالد بلوي افزون بر اين سفرنامه، برنامج روايت، ديوان شعر، تخريجي در حديث الرحمه، كتابي در اسانيد ثلاثيات صحيح بخاري، و گزيده‌اي از اشعار معاصران داشته است.[۸]

در سفرنامه بلوي، به دانشوران و اديبان روزگار و مراودات و محاورات مؤلف با آن‌ها بسيار اشاره شده كه مي‌تواند توضيح‌گر قصد مؤلف از نام‌گذاري كتاب به «تاج المَفْرِق...» باشد. وي پيش از اشاره به نام كتاب، فشرده و چكيده‌اي از مطالب آن به دست داده است. (ج۱، ص۱۴۳) مقري هم نام كتاب را به همين‌گونه آورده و آن را ستوده و مشتمل بر نكات سودمند دانسته است.[۹] در بررسي سفرنامه‌هاي اندلسي و مغربي، بر تأثير ادبيات شرق اسلامي بر اين منطقه و نيز نحوه شكل‌گيري نثر و اسلوب بلاغي بلوي تأكيد شده است.[۱۰]

از ويژگي‌هاي سفرنامه بلوي، گزارش تاريخ فرهنگي شهرها در قالب ديدار با اديبان و دانشوران و محدثان در سرزمين‌هاي گوناگون است. اين سنت‌ فرهنگي ـ آموزشي در ميان سفرنامه‌نويسان مغربي رواج داشت و كساني مانند عَبْدَري و ابن رُشَيد فِهري نيز به بازگويي چنين گزارش‌هايي مي‌پرداختند.[۱۱]

گزارش‌هاي بلوي در باره مكان‌ها و شهرها ساختاري يكنواخت دارد. اين ساختار حاوي وصف وضع عمومي شهر، آمارها و گزارش‌هايي از اقتصاد و تجارت و زراعت، مساجد و مزارها و مكان‌هاي مقدس، ديدار نويسنده با عالمان و اديبان و محدثان، و نقل اجازات و اشعار است. هنگام گذر نويسنده از تونس به اسكندريه، قاهره، بيت المقدس و ديگر شهرهاي بزرگ، همين‌گونه گزارش به كار رفته است. دغدغه‌هاي صوفيانه خالد بلوي، از شرح خِرقه‌اي كه از يكي از دانشوران اهل تصوف گرفته و نيز اجازه روايت كتب عرفاني (ج۱، ص۲۶۷) آشكار است.

بلوي در آغاز مي‌گويد كه به قصد حج و در طلب علم از شهر قَتوريه خارج شده است. (ج۱، ص۱۴۳-۱۴۴) او حركت خود را در روز شنبه ۱۸ صفر ۷۳۶ق. با وداع از خانواده و دوستان آغاز مي‌كند؛ وداعي كه از هر عذابي سخت‌تر بوده است. (ج۱، ص۱۴۴-۱۴۵) از همان آغاز، استناد به قطعات و اشعار در اين اثر شكل مي‌گيرد و نثر آهنگين و مسجع، بر گزارش‌هاي آن سايه‌اي سنگين مي‌افكند؛ به گونه‌اي كه شناخت جاهايي را كه بلوي از آن جا گذر كرده (براي نمونه: ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹) و حوادثي را كه ديده و حتي فهم عواطف و احساسات شخصي او را دشوار مي‌گرداند. ويژگي ديگر اين سفرنامه، افزون بر بيان سرگذشت نام‌آوران، آوردن گزارش‌هايي از حيات اجتماعي و فكري و علمي روزگار مؤلف است. از اين رو، اين اثر آميزه‌اي از شعر، تاريخ، فقه و تراجم است. صرف نظر از نثر خاص اثر، وصف‌هاي بلوي گاه تيزبينانه و دقيق است. (براي نمونه: ج۱، ص۱۴۸) وي هنگامي كه از شهر عُبّاد در تِلِمْسان گذر مي‌كند، از ابوالحسن مَريني سلطان بني‌مريني (حك: ۷۳۱-۷۴۹ق.) به نيكي ياد مي‌‌نمايد. (ج۱، ص۱۴۹)

حضور بَلْوي در نماز جمعه شهر تلمسان (ج۱، ص۱۴۸-۱۵۰)، ديدارش با اديبان آن جا و نقل اشعار ايشان (ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱)، گذشتن از بيابان‌هاي متعدد تا رسيدن به الجزائر كه از حسن سلوك مردمانش ياد مي‌كند (ج۱، ص۱۵۲)، و گذر از بِجايه كه در آن به سختي‌ها و ناملايمات بسيار دچار مي‌شود (ج۱، ص۱۵۲-۱۵۳)، از ديگر مطالب سفرنامه است.

نكات طنزپردازانه در سفرنامه بلوي بسيار است و از روحيه شاد و محضر نيكوي او حكايت دارد. (ج۱، ص۱۵۵) معمولاً در هر شهر، نخستين دغدغه او ديدار با فضلا و مباحثات علمي است. (براي نمونه: ج۱، ص۱۶۱) تبرك جستن از علما و اوليا، از ديگر مشخصات رفتار بلوي است كه بعدها رواج بيشتر مي‌يابد و مشرب صوفيانه زيارت مزارها از جانب سفرنامه‌نويسان مغربي مي‌شود.[۱۲]

بلوي در هر موضوع به منابع تاريخي و حديثي كهن استناد مي‌كند و گفته‌ها و نظرهاي خود را با يادكرد حديث نبوي، مجاز و مطلوب جلوه مي‌دهد. (ج۱، ص۱۶۹-۱۷۱) اشاره وي به قرائت حزن‌انگيز و پرشور يكي از علماي قاري قرآن (ج۱، ص۱۷۱) و يادكرد او از مشايخي كه به او قرائات مختلف را آموخته‌اند و گزارش از تونس و مباحثات با دانشوران آن سرزمين و اجازاتي كه دريافت كرده، از بخش‌هاي چشمگير كتاب در زمينه تاريخ فرهنگي شهرها است. (ج۱، ص۱۶۴-۱۹۳)

گرفتار شدن كاروان در طوفان دريايي و توسل مؤلف و گروه همراه به قرائت قرآن (ج۱، ص۱۹۶)، نجات شادي‌آفرين و رسيدن به ساحل اسكندريه و وصف اديبانه او از اين تضاد روحي كه از ترس و اضطراب به لذت و شادي تبديل شده است (ج۱، ص۱۹۴-۱۹۸)، و وصف مناره اسكندريه و معماري و نقش‌هاي شگفت‌انگيز آن، از مباحث بعدي كتاب است. يكي از مايه‌هاي شگفتي‌ در اسكندريه، آينه‌اي بوده كه بر نوك اين مناره نصب كرده‌اند. ديگر مايه شگفتي، استحكام بناهاي آن بوده كه به گفته نويسنده، ساختمان‌هاي زيرزمين آن استوارتر از ديگر بناهاي مشابه در روي زمين است. (ج۱، ص۱۹۸) بلوي گزارشي شگفت‌انگيزتر از يكي از دانشوران به نام هروي آورده كه شهر اسكندريه در آن زمان ۱۲۰۰۰ مسجد داشته است. سپس نامه عمرو بن عاص به خليفه دوم در وصف اسكندريه را آورده كه در آن از وجود ۴۰۰۰ حمام و۴۰۰۰۰ يهودي جزيه‌پرداز در اسكندريه خبر داده است. (ج۱، ص۲۰۰) بلوي مسجد جامع ابن طولون را معرفي كرده و معتقد است كه اين مسجد با الگوي مسجدالحرام ساخته شده است. (ج۱، ص۲۱۵) او از كارشناسان نقل مي‌كند كه كشتي‌هاي بزرگ نيل به بيش از ۱۰۰ فروند مي‌رسند و زورق‌هاي كوچك فراوان در دريا به فعاليت و صيد مشغولند. (ج۱، ص۲۱۸) وي تعداد شتران آب‌كش روزانه قاهره را بيشتر از دويست هزار مي‌داند و مغازه‌هاي قاهره را ۶۰ هزار دكان به شمار مي‌آورد. وصف او از اهرام مصر (ج۱، ص۲۱۸-۲۲۲)، مرقد رأس الحسين در قاهره (ج۱، ص۲۲۱) و تبرك به آن، مرقد سيده نفيسه از نوادگان زيد بن حسن بن علي۸، و مرقد زينب و معرفي كتيبه نگاشته شده بر درِ آن‌كه نام حضرت زينب بر آن كتابت شده بوده، بخشي ديگر از آگاهي‌هاي اين سفرنامه است. (ج۱، ص۲۲۲)

بلوي با ديدن مدينه، گريان مي‌شود و به بداهه، قصيده‌اي در معنويت مدينه (ج۱، ص۲۸۰-۲۸۲) و وصف مسجدالنبي (ص۲۸۳) مي‌سرايد. او وصف مسجدالنبي را با اشاره به تعمير و گسترش آن در دوران ملك منصور قلاوون صالحي در ۷۰۱ق. آغاز مي‌كند و براي او لقب خادم الحرمين الشريفين را به كار مي‌برد. (ج۱، ص۲۸۵) او انحراف قبله مسجدالنبي را كه ظريف و بديع مي‌شمرد، به عمر بن عبدالعزيز نسبت مي‌دهد و سپس قبور سه‌گانه و روضه مطهره را با شرح نقوش تزئيني، مرمرها، مشخصات ديوارها، و رنگ‌ها به دقت وصف مي‌كند. يكي از نكات بديع اين گزارش، اشاره به حوضچه كوچك مرمريني است كه داخل مرقد نبوي به شكل محراب قرار داشته و خانه فاطمه زهرا۳ يا قبر وي بوده است. (ص۲۸۵-۲۸۶) اشاره به جِذْع حَنانه (ستون حنانه)، منبر نبوي و تبرك با لمس و مسح آن (ج۱، ص۲۸۶)، مساحت و طول و عرض مسجدالنبي، و ۸۰۰ ستون مسجدالنبي در گزارش نويسنده آمده است. او اشاره مي‌كند كه صحن مسجد داراي قُبه‌اي سفيد رنگ است كه ۱۵ نخل روبه‌روي آن قرار دارند. (ج۱، ص۲۸۷) نيز چهار باب مسجدالنبي را با نام باب الرحمه، باب جبرئيل، باب الخشيه و باب الرخاء وصف مي‌كند. (ج۱، ص۲۸۷) به بيان وي، روبه‌روي باب الرحمه مدرسه‌اي بوده كه در معماري و ساخت نظير نداشته است. (ج۱، ص۲۸۷)

او مسجد قبا را در دو مايلي مدينه در جهت قبله معرفي مي‌كند (ج۱، ص۲۸۷) و به تعمير آن و كتبيه تاريخ اين تعمير در ۶۷۱ق. اشاره مي‌نمايد. نيز شرح مي‌دهد كه روبه‌روي درِ مسجد، چاهي بزرگ است (ج۱، ص۲۸۸) كه آبي گوارا دارد و آب مدينه از آن تأمين مي‌شود. (ج۱، ص۲۸۸) سپس از خانه ابوايوب انصاري، خانه عايشه، خانه فاطمه، خانه ابوبكر، و خانه عمر كه در جنوب مسجد قبا بوده، نام برده و قبا را شهري بزرگ دانسته كه به مدينه متصل بوده است. (ص۲۸۸) نيز از مسجد فتح، مشهد حمزه، مشاهد شهداي احد، مسجد علي، و مسجد سلمان فارسي در بيرون مدينه ياد كرده است. (ج۱، ص۲۸۸) سپس از بِقاع بقيع گزارش داده و به مرقد عباس كه قبر امام حسن۷ در آن قرار داشته و داراي گنبدي بزرگ و دو قبر بر‌آمده و مرتفع از سطح زمين با الواح و ورق‌هاي تزئيني بوده، پرداخته است. (ج۱، ص۲۸۹)

گزارش بلوي از عين النبي (عين الزرقاء) از اغراق مبرا نيست. (ج۱، ص۲۹۰) به گزارش وي، اين چشمه نه تنها مردم مدينه، بلكه همه اهل زمين را كفاف مي‌دهد. البته شايد مقصود وي، مسافران و زائران باشد. بلوي، مدينه را با لقب مكرمه و كريمه ياد مي‌كند و پس از وصفي عاطفي از معنويت مدينه، از شنيده‌‌ها و آموزش‌ها و ديدارهايش با دانشوران مجاور حرم، گزارشي علمي و فرهنگي به دست مي‌دهد. (ج۱، ص۲۹۱) او در پي دريافت اجازه حديث از برخي دانشوران آن جا، با كاروان شامي در بيست و سوم ذي‌قعده از مدينه خارج مي‌شود (ج۱، ص۲۹۴) و در پنجم ذي‌حجه به مكه مي‌رسد. (ج۱، ص۲۹۵)

گزارش‌هاي بعدي بلوي در وصف اركان و فضيلت‌ها و معماري كعبه (ج۱ ص۲۹۸-۳۰۸)، قبة الشراب يا سقايه عباس (ج۱، ص۳۰۶)، دروازه‌هاي مكه (ج۱، ص۳۰۸-۳۰۹)، مكان‌هاي مقدس مكه (ج۱، ص۳۱۰-۳۱۴)، و منا و محل جَمْره‌ها (ج۱، ص۳۱۵-۳۱۷) است. جلد دوم اين سفرنامه به وصف جاهايي كه نويسنده در پي خروج از مكه، ديدار نموده و نيز زيارت بيت المقدس و ديدار با بزرگان و دانشوران هر سرزمين و وضع فرهنگي آن جا اختصاص دارد.

مصحح سفرنامه، حسن بن محمد السائح است كه به تفصيل، در باره زندگي، محيط فرهنگي، استادان، مناصب و ارتباطات خالد بن عيسي بلوي و نيز وضع سفرنامه‌نويسي در مغرب و اندلس و مهمترين سفرنامه‌هاي مغربي گزارش داده است. (ج۱، ص۳-۱۳۶)

ƒ چاپ‌ها: نسخه‌هاي متعدد از سفرنامه بلوي در دسترس است. نسخ مغربي آن، شامل چهار نسخه در الخزانة العامه رباط است كه چاپ حاضر از روي آن‌ها صورت گرفته است.[۱۳] نسخه‌هاي نگهداري شده در كتابخانه جامعة القرويين و جاهاي ديگر نيز مورد استفاده مصحح قرار گرفته است. سفرنامه تاج المفرق با مقدمه و تصحيح حسن السائح در دو جلد (جلد اول: ۳۱۸ صفحه و جلد دوم: ۲۵۴ صفحه) بدون اشاره به نام ناشر و محل و تاريخ نشر چاپ شده است.

علي احمدي ميرآقا

---